دیدبان مسجدسلیمان:سعید کریمی کارشناس ارشد حقوق خصوصی: یڪی از اصطلاحات مرتبط با قراردادها، بطلان قرارداد است.
شاید بارها این جمله را شنیده باشید ڪه «فلان قرارداد یا معامله باطل است» اما واقعا مقصود از بطلان معاملات چیست و در چه صورتی می‌توان گفت: یک معامله باطل است؟
معنای بطلان قرارداد:
برخی مواقع یک قرارداد با رعایت تمامی شرایط منعقد می‌شود و پس از مدتی به خواست طرفین یا به علتی دیگر از بین می‌رود.
▪️هنگامی ڪه قرارداد به خواست و اراده‌ی طرفین از بین برود، از آن به «فسخ قرارداد»تعبیر می‌شود
▪️اما هنگامی که قرارداد به حکم قانون از بین برود، به آن “انفساخ قرارداد” می گویند
اما در برخی مواقع به علت عدم رعایت قواعد و ضوابطی ڪه در قانون پیش‌بینی شده است، به طور ڪلی یک قرارداد از ابتدا به وجود نمی‌آید.
در واقع هنگامی که از باطل بودن قرارداد یا معامله‌ای سخن می‌گوییم، مقصود این است ڪه به‌طور ڪلی هیچ قراردادی شڪل نگرفته و در نتیجه هیچ‌یک از آثار اصلی و فرعی مربوط به آن نیز به وجود نمی‌آید.
قرارداد باطل از نظر قانونگذار وجود خارجی ندارد.
«قرارداد باطل همچون مُرده‌ای است ڪه نمی‌توان آن را زنده کرد».
موارد باطل بودن معاملات:
هنگامی ڪه یک قرارداد با رعایت تمامی قواعد و شرایط قانونی تشڪیل می‌شود، طرفین می‌توانند در صورت وجود مواردی ڪه قانونگذار ذڪر نموده، آن را برهم بزنند یا در برخی موارد هم قرارداد بدون اراده‌ی طرفین و به‌صورت خودڪار برهم می‌خورد.
((حالت اول ڪه با دخالت اراده‌ی طرفین تحقق پیدا می‌ڪند، «فسخ»
و به حالت دوم ڪه در تحقق آن اراده‌ی طرفین هیچ دخالتی ندارد، *«انفساخ»* نامیده می‌شود.))
? دلایل باطل بودن یک قرارداد:
۱- فقدان قصد:
اَعمال حقوقی برای آنڪه انجام شوند و آثار قانونی خود را به وجود آورند، نیازمند قصدهستند.
مقصود از قصد آن است ڪه فرد باید بخواهد معامله‌ای را انجام دهد و همچنین باید بخواهد ڪه آثار مربوط به آن معامله بر فعل او بار شود؛
برای مثال: اگر شخصی در حالت مستی معامله‌ای را انجام دهد، با توجه به وضعیتی ڪه دارد و به علت فقدان قصد معامله اش باطل خواهد بود.
از دیگر مواردی ڪه به علت فقدان قصد معامله باطل است، معاملات صوری است.
منظور از معامله‌ی صوری حالتی است ڪه افراد در ظاهر معامله‌ای را امضا می‌ڪنند اما در واقع قصد ندارند آثار مربوط به آن معامله بر رفتار آنها بار شود.
۲- فقدان اهلیت:
اهلیت به معنای صلاحیت و شایستگی است.
در واقع منظور از داشتن اهلیت در معاملات، داشتن سه ویژگی: عقل؛ بلوغ و رشد است.
بنابراین معاملات مجنون و صغیر؛ باطل خواهد بود.
همچنین قراردادهای شخص سفیه (یعنی شخصی ڪه نتواند همچون یک انسان معقول امور مالی خود را اداره ڪند) در خصوص امور مالی، باطل است.
۳- نامشروع بودن جهت معامله:
هیچ ضرورتی ندارد ڪه طرفین هدف خود از انجام معامله را در قرارداد ذڪر ڪنند اما اگر هدفی در قرارداد ذڪر شده باشد، باید مشروع باشد.
پس چنانچه شخصی در قرارداد ذڪر ڪند ڪه برای تأسیس قمارخانه؛ قصد خرید خانه را دارد، قرارداد باطل است.
در نتیجه اگر طرفین قرارداد یا یڪی از آنها در انعقاد یک قرارداد به دنبال تحقق هدف نامشروعی باشند و این هدف نامشروع را در قرارداد خود ذڪر نمایند، این قرارداد باطل خواهد بود.
۴-معین بودن مورد معامله:
هر معامله‌ای یک موضوع دارد ڪه به آن، مورد معامله گفته می‌شود. موضوع معامله گاه یک عمل و گاه یک مال است؛ یعنی در اثر یک قرارداد، گاه برای طرفین تعهدی برای انجام یک ڪار به‌وجود می‌آید و گاه تعهد برای تسلیم یک مال ایجاد می‌شود.
موضوع معامله خواه تعهد به انجام ڪاری باشد؛ خواه تعهد به تسلیم یک مال، باید خالی از ابهام و معلوم باشد.
در غیر این صورت معامله باطل خواهد بود.
این قواعد در تمامی قراردادها عمومیت دارند اما موارد بطلان قرارداد به موارد ذ ڪر شده محدود نمی‌گردد.
آثار بطلان قرارداد:
در صورتی ڪه یک قرارداد به صورت صحیح واقع شود، تمامی آثار اصلی و فرعی مربوط به آن نیز به صورت ڪامل ایجاد می‌شود و پس از آن برای طرفین حقوق و تکالیف خاصی به‌وجود می‌آید.
در نتیجه اگر هریک از آنها به تڪالیف خود در مقابل طرف دیگر عمل نڪند، شخصی ڪه متضرر شده است می‌تواند به دادگاه مراجعه و با استناد به قرارداد از محڪمه بخواهد ڪه؛ طرف قرارداد را مجبور به انجام تعهدات قراردادی خود ڪند.
اما در صورتی ڪه یک قرارداد باطل باشد، این وضعیت جریان نخواهد داشت.
در این حالت آثار اصلی و به تَبَع آن، آثار فرعی قرارداد به وجود نمی‌آید و هیچ یک از طرفین نمی‌تواند طرف دیگر را براساس آن قرارداد، به انجام تعهدات مربوط به قرارداد باطل وادار ڪند.
به‌عبارت بهتر قرارداد باطل قابل استناد در مقابل هیچ شخصی نیست و نمی‌توان با استناد به آن ادعایی را مطرح یا در مراجع قضایی دعوایی را اقامه نمود.
